PALATA RAJKOVIĆA I STAJKOVIĆA (1927)

Kada je izgrađena, Palata Rajkovića i Stajkovića bila je najviša zgrada u Zaječaru. U prizemlju palate nalazile su se trgovačke radnje, na prvom spratu zubarska ordinacija, a ostala dva sprata služila su za stanovanje. 

STEVAN RAJKOVIĆ (1878-1950) 

Poznati zaječarski industrijalac, Stevan Rajković, bio je poreklom iz trgovačke porodice koji je, nakon iznenadne smrti najstarijeg brata, preuzeo trgovačku firmu od oca Coke. Bio je izuzetno uspešan trgovac i brzo se obogatio zahvaljujući kupoprodaji na veliko. Pred izbijanje Prvog svetskog rata 1914. godine deo stečenog kapitala rešio je da uloži u industriju, te je započeo izgradnju velikog i savremenog industrijskog mlina u Zaječaru. Nakon završenih mlinskih prostorija i skladišta, rat ga je omeo da završi izgradnju ostalih zgrada i instalira mašine.

Nakon rata, odlučio je 1922. godine da stupi u partnerstvo sa Nikolom Stajkovićem, koji se do tada bavio trgovinom žitaricama i stekao veliko bogatstvo. Stevan Rajković je uložio objekte i obrtna sredstva, dok je Nikola Stajković trebalo da uloži novac za kupovinu i montažu mlinskih mašina i postrojenja.

Mlin je završen 1924. godine i odmah otpočeo sa radom, i imao je kapacitet od 4 vagona dnevno. Radio je pod nazivom „Automatski mlin Rajković–Stajković“, skraćeno RIS. Bio je to najmoderniji i najveći industrijski mlin u Timočkoj Krajini, sa skladištem za 100 vagona pšenice. Mlin je od samog početka radio punim kapacitetom, tako da su Rajković i Stajković otkupljivali sve viškove pšenice iz cele Timočke Krajine. Brašno je prodavano u Srbiji, Makedoniji, Bosni, Dalmaciji, sve do Dubrovnika. 

Kako bi povećali proizvodnju, bio im je neophodan obrtni kapital. Kako bi ga obezbedili, osnovali su u Zaječaru svoju banku – Generalnu banku Rajković i Stajković A.D. Za potrebe rada ove banke, kupili su nekadašnju kafanu „Evropa“ na ondašnjoj Velikoj („ženskoj“) pijaci u samom centru grada. Nekoliko prostorija zadržali su za kancelarije banke, dok su ostale date u zakup drugim korisnicima.

Veliku dobit od mlina i banke ulagali su u razne nekretnine (vinograde, dućane, placeve, itd.) U krugu samog mlina, sagradili su impresivnu poslovnu zgradu (koja se i danas nalazi u krugu nekadašnje Fabrike porcelana), dok su u centru grada podigli višespratnu stambenu zgradu sa lokalima u prizemlju, koja je Zaječarcima poznata kao „Palata Rajkovića i Stajkovića“. 

Oko 1930. godine partnerstvo Rajkovića i Stajkovića postaje sve upitnije, usled nesporazuma oko obračuna podele profita. Rajković je uložio znatno više sredstava u mlin, te je očekivao i veći deo dobiti, dok Stajković nije hteo da otplaćuje kredit dobijen od države, čime je ugrožio rad mlina. Godine 1931. pokrenuta je sudska parnica kako bi se utvrdili delovi učešća, i koja je trajala dugi niz godina, sve do prestanka njihovog partnerstva 1938. godine. Njihova banka uspešno je opstala sve do kraja Drugog svetskog rata, 1945. godine, kada je postala državno vlasništvo.

Godine 1939. Stevan Rajković podigao je novu porodičnu kuću, pravu palatu, u Ulici Ljube Nešića (u kojoj se kasnije nalazio hotel „Putnik“, gradska biblioteka, a do nedavno Radio-televizija Zaječar). Stevan je sa suprugom Natalijom imao jednog sina, Borislava, koji se kao student povredio na skijanju i od zadobijene povrede preminuo 1941. godine. U čast sinu, Stevan je 1946. godine sagradio zgradu za parastose na gradskom groblju, koja se i danas koristi. 

Nasledio ga je sestrić Dobrivoje Radosavljević – Bobi, sin sestre Stanije, koji se kao častan komunista odrekao naslednog bogatstva, te je Stevan kao naslednika odredio bratanca Nikolu J. Rajkovića iz Grljana. Sva preduzeća Rajkovića nacionalizovana su nakon Drugog svetskog rata, kao i Palata Rajkovića i Stajkovića.

IZVORI: 

Stevan Veljković, Iz starog Zaječara: rodovi i porodice, građevine i radovi. Zaječar, 2002.

Sergije Kalčić, Zaječar na starim fotografijama i razglednicama I. Zaječar, 1997.