ZGRADA ISTORIJSKOG ARHIVA (1932)

PORODIČNA KUĆA MILANA SAVIĆA / PREDRAGA NIKOLIĆA (1932) 

Zgrada u kojoj se danas nalazi Istorijski arhiv sagrađena je 1932. godine, po projektu zaječarskog arhitekte P. Đorđevića, kao građanska kuća za stanovanje Milana Savića (1857-1947), vlasnika rudnika „Sveti Sava“ u Bogovini, jednog od najvećih bogataša tog vremena. On je ovu zgradu dao u miraz svom zetu, uglednom advokatu, Predragu Nikoliću, a zgrada je krajem decembra 1978. godine otkupljena od tadašnjih vlasnika za potrebe Istorijskog arhiva. Zgrada je 1984. godine proglašena za kulturno dobro – spomenik kulture.

Milan Savić (stariji brat Jeremije Savića (1863-1911), poznatog industrijalaca, zaslužnog građanina i predsednika opštine) stekao je prvi kapital kao preduzimač, organizovanjem prevoza bakra od borskog rudnika do utovarne stanice na „Belgijskoj pruzi“ u Vražogrncu, i ulagao ga je dalje u rudarstvo i industrijske pogone. Godine 1923. izabran je za poslanika Narodne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a kao industrijalac i vodeći multimilioner bio je i vodeći akcionar pri osnivanju Industrijsko-privredne zadruge A. D. U Zaječaru je podigao veliku ciglanu kraj Crnog Timoka, iza pogona Klanice i hladnjače. Bio je poznat i kao dobrotvor mnogih fondova, udruženja i ustanova.

ISTORIJSKI ARHIV „TIMOČKA KRAJINA“ – ZAJEČAR (1979) 

Za datum osnivanja Arhivskog središta u Zaječaru uzima se 15. april 1948. godine kada je, u skladu sa Naredbom Vlade FNRJ, Ministarstvo prosvete NR Srbije uputilo raspis svim sreskim i gradskim narodnim odborima. Arhivsko središte je tada obuhvatalo područje 9 srezova (Zaječar i srez zaječarski, Bor i srez borski, Knjaževac i srez knjaževački, Negotin i srez krajinski, Boljevac i srez ključki, Donji Milanovac i srez porečki). Za rukovodioca Arhivskog središta postavljena je 6. maja 1948. godine profesorka istorije zaječarske gimnazije, Radmila Bajo. Za novog rukovodioca postavljen je 1. septembra 1949. godine prota Milan Rašić. Nakon donošenja Opšteg zakona o državnim arhivima 18. februara 1950. godine, Arhiv dobija i svoje prve prostorije u Kajmakčalanskoj ulici br. 2 (današnja zgrada Narodnog muzeja). Donošenjem Zakona o državnim arhivima NR Srbije 1951. godine Arhiv u Zaječaru postaje Gradska državna arhiva, kao ustanova Narodnog odbora grada Zaječara. Rešenjem Narodnog odbora sreza Zaječar 9. marta 1957. godine Gradskom državnom arhivu promenjen je naziv u Istorijski arhiv sreza Zaječar. Nakon perioda čestih promena rukovodstva, na čelu Arhiva se od 1955–1970. godine nalazio Rade Panajotović.

Od samog osnivanja, Arhiv je imao problema sa smeštajem, pošto je prostor delio sa Narodnim muzejem, zbog čega je novembra 1967. godine premešten u zgradu Opštinskog suda, a za smeštaj arhivske građe dobija prostorije bivše pešadijske kasarne.

Arhiv ponovo menja naziv 27. decembra 1973. godine u Istorijski arhiv „Timočka krajina“, koji ustanova i danas nosi.

Pitanje smeštaja Arhiva rešeno je 1979. godine kada je dobio svoju zgradu u tadašnjoj Ulici maršala Tita 160 (današnjoj Ulici Nikole Pašića), no Arhiv je i dalje imao problem sa smeštajem arhivske građe. Zahvaljujući mesnom samodoprinosu, SO Zaječar i Ministarstvu kulture Republike Srbije, oktobra 1990. godine otpočela je izgradnja depoa. Depo Arhiva građen je planski sa svim neophodnim uslovima za čuvanje arhivske građe, a njegova izgradnja završena je 1993. godine. Smeštajni prostor novoizgrađenog depoa iznosi 1.000 m2 čime je za duži period rešeno pitanje smeštaja arhivske građe. Kao i drugi arhivi u Srbiji, Arhiv je od 1992. do 2003. godine bio u nadležnosti Ministarstva kulture Republike Srbije u pogledu osnivačkih prava, kada su ona vraćena u nadležnost Skupštine opštine Zaječar.

U sastavu Arhiva delovalo je Odeljenje arhiva u Boru (1983–1990), kao i Zadužbina „Nikola Pašić“ u Zaječaru (1996–2001). U svojoj teritorijalnoj nadležnosti, Arhiv danas pokriva teritoriju grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac, sa preko 1000 stvaralaca arhivske građe, od kojih preko 500 prioritetnih registratura. U depoima Arhiva nalazi se 3670 dužnih metara arhivske građe razvrstanih u 570 fondova i zbirki dokumenata. Na osnovu kriterijuma za kategorizaciju arhivske građe, u Arhivu se nalazi građa od izuzetnog i velikog značaja. Za arhivsku građu od izuzetnog značaja proglašena je građa razvrstana u 48 fondova i zbirki, od kojih su crkvene matične knjige razvrstane u 26 fondova verskih ustanova i organizacija. Odlukom Upravnog odbora Arhiva Srbije iz 1998. godine za arhivsku građu od velikog značaja proglašeno je 19 fondova. 

Svoju delatnost Arhiv danas ostvaruje u okviru specijalizovanih službi: služba zaštite arhivske građe i registraturskog materijala van Arhiva – spoljna služba, služba zaštite arhivske građe i registraturskog materijala u Arhivu – služba depoa, služba sređivanja i obrade arhivske građe, služba arhivske biblioteke i korišćenja arhivske građe, služba za kulturno-prosvetnu i informativnu delatnost, i služba digitalizacije arhivske građe.

IZVORI: 

Agim Januzi, Sedam decenija Istorijskog arhiva „Timočka krajina“ Zaječar (1948-2018). Zaječar, 2018.

Internet prezentacija Istorijskog arhiva „Timočka krajina“ Zaječar, arhivzajecar.org.rs

Tomislav Mijović, Istorijski arhiv „Timočka krajina“ Zaječar 1948-1988. Zaječar, 1988.

Stevan M. Veljković, Iz starog Zaječara: rodovi i porodice, građevine i radovi. Zaječar, 2002.