SABORNA CRKVA ROŽDESTVA PRESVETE BOGORODICE (1834)

Početkom XIX veka u Zaječaru nije bilo verskih objekata, već se između današnje crkve i osnovne škole „Ljuba Nešić“ nalazio bunar sa starim brestom (zapis), na kome je sa zapadne strane bio urezan krst i oko koga su se u vreme praznika okupljali meštani. Stojan Simić u svojim memoarima kaže da su oko tog drveta, „zapisanog bresta pobijali grede, pa ponjavama naokolo oko tih greda obložili tako, da su prema zapadu ostavljena mala vratanca za ulazak unutra, i kroz ta vratanca ulazio je svet te se je kod svećenika ispovedao.“ Pored bresta je 1830. napravljena i kapelica od dasaka, koja je služila vrlo kratko vreme samo za najnužnije crkvene potrebe, da bi godinu dana kasnije prerasla u prvu crkvenu građevinu. Iste godine počelo je i školovanje dece. Naime, zauzimanjem oborkneza Sime Nikolića, otvorena je u Zaječaru i prva osnovna škola koja je bila smeštena „u deda Jovanovoj avliji“ (današnja crkvena porta).

Neposredno uz državnu granicu, Timočka eparhija je bila izložena svim posledicama ratnih nedaća koje su Srbiju sa te strane stizale. Skoro u svakom sukobu, najpre sa Turskom a posle sa Bugarskom, njene su crkve rušene, crkvene stvari uništavane i sveštenstvo ubijano i proganjano. Zato se u Timočkoj eparhiji nisu mogle niti smele podizati velike i skupocene crkvene građevine. Sa izuzetkom starih manastira i crkvenih ruševina, njene najstarije crkve datiraju iz XVIII veka. Ove crkve su mahom omanje, podizane na skrovitim mestima, od slabog materijala, čatmare i brvnare. Nedostatak crkava narod je nadoknađivao starim crkvištima i crkvinama, zavetnim i zapisnim mestima.

Kako Zaječar do 1830. godine nije imao svoju crkvu, za takve potrebe služio se manastirskom crkvom u Grlištu. Nakon oslobođenja od otomanske vlasti, na inicijativu kneza Miloša, osnovana je Timočka eparhija i aprila 1834. godine započeta je gradnja nove, današnje crkve, koja je sazidana za šest meseci kulukom žitelja okolnih sela. Kada je crkva završena, knez Miloš je lično poslao precizno uputstvo gde na crkvi treba uklesati natpis kao i sadržinu teksta, koji je tokom nekih od kasnijih renoviranja nestao. Crkva je završena krajem oktobra 1834. godine i posvećena Rođenju Presvete Bogorodice. Glavni majstor crkve ostao je nepoznat.

Pismo kneza Miloša Obrenovića g-dinu Stefanu Stojanoviću, velikom serdaru timočkom u Negotinu, u kome piše: "Što se tiče građenja crkve Mihailovačke i Zaečarske, nastojte da se što skorije raditi počne". Požarevac, 31. mart 1834. Kolekcija Istorijskog arhiva "Timočka krajina" Zaječar

Tekst natpisa koji je bio postavljen, ali do danas nije sačuvan. Kolekcija Istorijskog arhiva "Timočka krajina" Zaječar

Crkvu je ikonopisao Karlovčanin Georgije Bakalović 1840. godine. Nažalost, ikonopis je stradao u Srpsko-Turskom ratu 1876. godine, a uništene ikone zamenjene su novim. Njih je, oko 1880. godine, izradio Nikola Marković uz posredno učešće učenika i saradnika, Stevana Todorovića.

Zanimljiv je podatak da je episkop Dositej 1839. godine premestio svoju rezidenciju i sedište eparhije u Negotin usled nepohađanja crkve od strane Zaječaraca, te je ljutitom episkopu dosadila stalno prazna crkva. Sedište eparhije vraćeno je u Zaječar tek 1890. godine.

Jedna od najstarijih fotografija crkve. Kolekcija Istorijskog arhiva "Timočka krajina" Zaječar

Godine 1898. crkvi je dozidana priprata, napravljen hor i ozidan zvonik sa pet zvona izlivenih u Kragujevcu 1899. godine (od kojih je jedno poklon trgovca Jote Pašića, a ostala četiri poklon grada Zaječara). Smatra se da je tada nestao natpis kneza Miloša i mesto njega stavljen novi koji i danas stoji. Nekoliko godina kasnije, crkva je dobila i zidnu dekoraciju: kompozicije sa scenama iz Hristovog života naslikao je 1906. godine Mihajlo Vrbica, profesor crtanja u zaječarskoj gimnaziji, dok je predstave svetitelja u periodu između dva svetska rata oslikao Vladimir Predojević, akademski slikar iz Beograda.

Ovaj životopis su početkom 1990-ih preslikali ukrajinski majstori. U prvoj deceniji XXI veka, crkva je dobila ogradu, nova zvona, podignut je i ulazni trem, izgrađen dorionik, urađen plato oko crkve, dok je 2019. godine podignut i crkveni dućan. Oko same crkve, nalazi se nekoliko grobova sa očuvanim natpisima. Zapadno od katedralne crkve, preko puta zapadnog ulaza u crkvu, smešten je dvor timočkog episkopa.