ZGRADA MATIČNE BIBLIOTEKE „SVETOZAR MARKOVIĆ“ (1935)

PORODIČNA KUĆA MARKA C. PETKOVIĆA – PLOVAKA (1935–1948) 

Kao vešt i uspešan trgovac, Marko C. Petković (1881-1946) postao je najimućniji čovek u zaječarskoj trgovačkoj čaršiji početkom XX veka. Nakon Prvog svetskog rata, počinje da ulaže u industriju i bankarske transakcije. Veličina i izgled njegove gradske vile izgrađene 1935. godine, sa raskošnim dvorištem, baštom sa vodoskokom u sredini koje su krasile dve velike gipsane figure devojčice i dečaka, stvarali su zavist bogatih a zazor sirotinje. Iako je sugrađanima obezbedio vodu iz arteskog bunara, sirotinja je, navodno,govorila: „Voda ni davaš, a krv ni zemaš!“ Ovakav utisak stvorio se pre svega što je kao većinski vlasnik i upravitelj banke „Luvr“ uveo velike kamate na kredite. Zbog svega toga, o Marku se stvorila loša slika, no istorijske činjenice govore potpuno suprotno.

Iz vredne zemljoradničke porodice poreklom iz Velikog Izvora, kao najstariji od trojice braće, Marko se jedini vratio živ iz Prvog svetskog rata. Tokom rata je oboleo od kolere i, nakon njegovog završetka, krenuo je preko Makedonije u otadžbinu. U polju su ga iscrpljenog pronašli seljaci iz Baš-sela kod Velesa, koji su ga nedeljama lečili i izlečili. U znak zahvalnosti, on im je kasnije podigao crkvu a školi testamentom podario bogat legat u novcu. Po povratku u Zaječar, počinje da se bavi uvozno-izvoznom trgovinom, a stečeni kapital ulaže u izgradnju magaza i skladišta za smeštaj robe, kao i u bankarske transakcije.

Od 1920. godine postaje suosnivač i član uprave zaječarske trgovinske banke „Luvr“, gde je do 1929. bio potpredsednik uprave, a nakon toga i predsednik. Banka je imala monopol nad trgovinom u Zaječaru i ostvarivala je veliku dobit, a Marko stečeni kapital ulaže u kupovinu brojne nepokretne imovine. Godine 1928. udružuje svoj kapital sa partnerima iz Niša i tamo otvara industrijsku ciglanu „Laf – Marko C. Petković i komp. – Niš“, a otvorio je i ciglanu sa crepanom kraj Crnog Timoka u Zaječaru. 

Zahvaljujući stečenom bogatstvu, 1934. započinje izgradnju velike kuće na uglu sadašnjih ulica Kumanovske i Svetozara Markovića, kada finansira i bušenje arteskog bunara – česme u svom dvorištu. Stambena kuća, prava palata, još tada je imala svoj vodovod i parno grejanje, a u delu dvorišta sa baštom još i pomoćne zgrade. Završena je 1935. godine, o čemu svedoči i veliki natpis na čeonoj spratnoj fasadi. Imao je četvoro dece – kćer Miroslavu i trojicu sinova, Predraga, Vojina i Nikolu, koji su nastavili sa poslovima koje je on započeo. 

Marko se pokazao kao veliki dobrotvor raznih ustanova i organizacija, kao i pojedinaca. U njegovoj kući jelo se kuvalo u velikom kazanu za siromašne komšije i poznanike, koji su tokom borbi za oslobođenje Zaječara bili primljeni u podrumske prostorije njegove palate kako bi se sklonili od ratnih dejstava. Za vreme Drugog svetskog rata, deo žitnog magacina kod pijace ustupio je Crvenom krstu. 

U svom poslovanju nikada nije imao pogrešne poteze ni gubitke, a zarađeni novac nije zadržavao za sebe, već je obezbedio svoje potomke i rođake i osposobljavao ih za samostalni život i privređivanje. Umro je u Zaječaru 1946. godine i sahranjen u porodičnoj grobnici na zaječarskom groblju. Nakon Drugog svetskog rata, imovina Marka C. Petkovića je nacionalizovana i oduzeta, a u njegovoj kući, koja se danas nalazi na uglu Svetozara Markovića i Kumanovske, od 1960. godine nalazi se Matična biblioteka „Svetozar Marković“.

MARKOVA ČESMA

Ispred kapije svoje porodične kuće, Marko C. Petković podigao je javnu česmu kao svoju zadužbinu, danas poznatu pod imenom Markova česma, i koja se nalazi ispred Matične biblioteke „Svetozar Marković“. Na granitnoj ploči utisnutoj u osnovni materijal od kojeg je izgrađena česma, nalazi se tekst sledeće sadržine: „Zadužbina Marka C. Petkovića trg. iz Zaječara. Markova česma pronađena 24. novembra 1934. god. Dubina vode 212 metara.“ Pamti se da je Marko, čim je potekla voda sa njegovog arteskog bunara, majstorima i radnicima kupio kožne kapute i odenuo ih od glave do pete.



1960 – MATIČNA BIBLIOTEKA „SVETOZAR MARKOVIĆ“ (1866)

Prve biblioteke u Srbiji osnivane su krajem 1840tih godina a bile su poznate pod imenom „čitališta“. Osnivane su na dobrovoljnoj osnovi na inicijativu pojedinaca ili grupe zainteresovanih prosvećenijih ljudi, ali i uz podršku i novčanu pomoć pismenijih trgovaca, zanatlija i drugih naprednijih građana. Čitališta su u prvo vreme bile ustanove koje su služile za čitanje novina, ali i kao sastajališta određenog sloja ljudi radi druženja i razmene informacija. Sa sve većim prilivom knjiga i organizovanjem drugih oblika rada – beseda, popularnih predavanja, javnih zabava i priredbi, uključivanja u razne humane i druge akcije i sl. – postaju sve više institucije za prosvećivanje naroda, uključujući i političko.  

Iako su još 1860. godine „Novine Serbske“ objavile dopis iz Zaječara da se ovde „Zaječarsko čitalište zavodi“, usled raznih okolnosti Čitaonica zaječarska počinje sa radom tek 27. novembra 1866. godine. Zanimljivo je da se u svim aktima iz Zaječara koristi termin „čitaonica“ a ne „čitalište“, tako da je to prvi poznati slučaj korišćenja ovog naziva koji je kasnije i u drugim mestima zamenio dotadašnji – čitalište. Čitaonica je imala 120 redovnih članova, držala je 25 srpskih i stranih novina, a knjižni fond je na početku činilo 113 knjiga.

U opštem uništavanju imovine tokom Srpsko–Turskih ratova (1876-1878) uništena je i Čitaonica. Njen rad obnovljen je avgusta 1879. ali zbog nedostatka finansijskih sredstava, ponovo se zatvara nakon 2 godine. Na inicijativu direktora i profesora gimnazije, 1881. godine osnovana je gimnazijska čitaonica, čiji rad je možda i uzrok prestanka rada gradske javne čitaonice. Početkom 1892. godine, profesori gimnazije i drugi intelektualci obrazovali su Odbor za osnivanje Crnorečke okružne biblioteke, koja je zahvaljujući prilozima u novcu i knjigama počela sa radom. O daljem radu i sudbini ove biblioteke nema sačuvanih podataka, a svi su izgledi da je radila samo kratkovreme.

U periodu od 1894. do početka Prvog svetskog rata radila je i Čitaonica Zaječarske trgovačke omladine. Osim toga, u prvoj deceniji XX veka otvorena je i „Građanska kasina“ sa knjižnicom i čitaonicom, koja je imala klupski karakter jer je bila namenjena užem krugu građana koji su bili njeni članovi.

Krajem 1909. godine u prostorijama zaječarske gimnazije otvorena je Javna biblioteka koja je radila sve do početka Prvog svetskog rata. Tokom bugarske okupacije, knjige na srpskom jeziku su javno spaljivane ili odnošene, te su tako propali knjižni fondovi svih knjižnica koje su se zatekle u zgradi Gimnazije – Knjižnica gimnazije, Knjižnica školskih udžbenika, Nastavnička knjižnica, i Knjižnica đačke družine „Napredak“.

U periodu između dva svetska rata nema podataka o postojanju javne biblioteke u Zaječaru, no zna se da su osnovane i radile dosta brojne druge knjižnice, biblioteke i čitaonice, koje su zadovoljavale potrebe određenih kategorija građana i omladine. Tako su ubrzo po oslobođenju 1918. ponovo osnovane školske biblioteke u Gimnaziji i osnovnoj školi, obnovljen je rad Građanske kasine sa čitaonicom, kao i knjižnice družine Zaječarske trgovačke omladine. Među prvima je osnovana Čitaonica „Tucović“ pri pododboru Saveza saobraćajnih i transportnih radnika 1920. godine, a nešto kasnije i pri radničkom kulturno-umetničkom društvu „Abrašević“. Preko ovih knjižnica radnici su mogli da se upoznaju sa radničkom štampom i marksističkom literaturom. Povratnici iz emigracije iz Prvog svetskog rata, francuski đaci, osnovali su Društvo prijatelja Francuske, koje je obrazovalo i svoju biblioteku sa knjigama i listovima na francuskom jeziku, a koja se većim delom svoje istorije nalazila u zgradi bioskopa „Timok“.

Tokom okupacije za vreme Drugog svetskog rata bio je zabranjen rad svim društvima i udruženjima, te je tako prestao i rad njihovih knjižnica i čitaonica. Knjižni fond ostao je neobezbeđen, a većina od nekoliko hiljada knjiga razneta ili uništena.

Nakon oslobođenja Zaječara krajem 1944. godine, na inicijativu narodnofrontovske organizacije, osniva se Dom kulture u čijem je sklopu radila Biblioteka sa čitaonicom, koja od 1948. svoj rad nastavlja samostalno pod nazivom Gradska narodna knjižnica. Po završetku rata, uz pomoć aktivista omladine, AFŽ i Narodnog fronta, pokrenuta je akcija za sakupljanje knjiga iz preostalih fondova predratnih knjižnica, kao i od građana. Grupe omladinaca i odraslih aktivista obilazili su danima domove Zaječaraca prikupljajući knjige za novu biblioteku. Za samo nedelju dana, prikupljeno je preko 800 knjiga koje su činile prvi knjižni fond buduće gradske knjižnice. Zahvaljujući dobroj snabdevenosti dnevnom i drugom štampom, čitaonica je od samog početkadobro radila.

Osnovni problem tih godina bio je smeštajni prostor, jer se ova institucija više puta selila iz jednog u drugi opštinskiili privatni lokal. Za vreme rada Doma kulture, Knjižnica i čitaonica bile su prvo smeštene u prizemlju bivše banke „Zadruga“ na Trgu oslobođenja, a potom u zgradi Državnih dobara. Krajem aprila 1948. godine preseljene su u Ulicu Svetozara Markovića 11 (gde su bili smešteni Odbor Narodnog fronta, uredništvo lista „Glas Timoka“ i Društvo fiskulture). Nakon toga, do 1. aprila 1949. godine nalazile su se u bloku objekta Bioskopa „Timok“ (danas sala II mesne zajednice), kada su preseljene u iznajmljen lokal H. Pavlovića i Jovana Simića u Ulici maršala Tita br.36 (bivši Dom omladine – na mestu današnjeg parkinga kod hotela „Srbija). Iste godine, 1. decembra preseljene su u novu zgradu na Trgu oslobođenja br. 6 (u vlasništvu Zagorke Donović) sve do 1951. godine kada su preseljene u dve prostorije u istoj ulici na br. 8 i 9 (u kojima su se dotada nalazili Gradska apoteka i Katastarski ured), da bi u naredne dve godine menjale nekoliko lokala na Trgu oslobođenja. Od kraja 1953. godine Gradska knjižnica dobila je novi prostor u jednoj od najlepših zgrada u Zaječaru, u Ulici Ljube Nešića br.38, u predratnoj Rajkovićevoj palati (u kojoj se kasnije nalazio Radio Zaječar). Dobijene su dve kancelarije za službenike i upravnika, tri prostrane i svetle čitaonice – za odrasle, pionire i čitanje dnevne štampe, i veliki hol u kome su izdavane knjige, kao i dva magacina – za naučni fond i štampu, i odeljenje za časopise. Sa fondom od preko 15.000 knjiga i 1373 člana, u skladu sa ovakvim razvojem, dobija naziv Gradska narodna biblioteka. Nov naziv, Narodna biblioteka „Svetozar Marković“, dobija 1959. godine, da bi rešenjem iz 1961. postala matična biblioteka, tako da skoro šest decenija nosi naziv Matična biblioteka „Svetozar Marković“.

Kao matična biblioteka, obavlja matične funkcije za sve biblioteke sa teritorije Zaječarskog okruga i smatra se najstarijom ustanovom kulture u Zaječaru sa tradicijom dužom od jednog ipo veka. Od 1960. godine nalazi se u centru grada u ulici Kumanovskoj br.2, u nekadašnjoj privatnoj kući poznatog trgovca Marka C. Petkovića Plovaka, izgrađenoj 1935. godine. Dečije odeljenje svečano je otvoreno 1979. godine u posebnoj zgradi u dvorištu.

Biblioteka raspolaže bogatim fondom sa oko 100.000 knjiga, preko 2000 naslova periodike i bogatim fondom neknjižne građe. Korisnicima je na raspolaganju 50 čitalačkih mesta u Čitalištu biblioteke. Takođe, organizator je brojnih izložbi, promocija knjiga, književnih večeri, susreta pisaca, a ’70ih i ’80ih popularne manifestacije dečijeg književnog i likovnog stvaralaštva „Cvet u reči– cvet u slici“.

SVETOZAR MARKOVIĆ (1846-1875) 

Biblioteka nosi ime Svetozara Markovića, publiciste, socijaliste i političara, koji je rođen u Zaječaru 1846. godine. Kao student tehnike u Petrogradu, uključuje se u rad ruskih revolucionarnih kružoka. Godine 1871. pokrenuo je „Radenik“, prvi socijalistički list na Balkanu, u kome su po prvi put objavljena dva poglavlja iz Marksovog „Kapitala“. Narušenog zdravlja, umro je od tuberkuloze u Trstu 1875. godine pre svoje tridesete godine. Njegovo glavno učenje zasnivalo se na ideji da Kneževina Srbija može preskočiti kapitalizam i početi da razvija socijalistički oblik društvenog uređenja zasnovanog na modelu tradicionalnih seoskih zadruga. Njegovo glavno delo „Srbija na istoku“ (1872) razmatra društvene, ekonomske i političke probleme Srbije sa socijalističkih pozicija, dok je člancima „Pevanje i mišljenje“ (1869) i „Realni pravac u nauci i životu“ (1870) pokušao da izazove preokret u srpskoj književnosti. Ovi članci imali su veliki uticaj na dalji tok razvoja srpske književnosti, dok se njegove rasprave danas smatraju vizionarskim. Njegove programske ideje, uz nužna redefinisanja, preuzela je Narodna radikalna stranka Nikole Pašića, takođe Zaječarca, a najdoslednija im je bila nekadašnja Srpska socijaldemokratska partija Dimitrija Tucovića.

IZVORI:

Zapisnik Istorijskog arhiva „Timočka Krajina“, dosije „Biblioteka Svetozar Marković“.

Suzana Antić, Jelica Ilić, Nina Pogarčić, Zaječar čudesna priča – Iz života u Zaječaru 1466-2006. godine. Narodni muzej, Zaječar, 2013.

dr Miodrag Velojić, Zaječarske javne česme. Zaječar, 2015.

Stevan Veljković, Iz starog Zaječara: rodovi i porodice, građevine i radovi. Zaječar, 2002.

Stevan Veljković, „Od prve zaječarske čitaonice do matične biblioteke „Svetozar Marković“ (1866-1986)“. Razvitak, 26/1986, br.3, str.2-19.

Stevan Veljković, Slavoljub Gacović, Od čitališta do narodne biblioteke u Zaječaru (1866-1996). Zaječar, 2001.

Zvanična internet stranica biblioteke: http://bibliotekazajecar.rs