BIOSKOP „TIMOK“ (1924-2010)

Bioskopa „Timok“ ne bi bilo bez Čedomira Čede Jankovića (1894-1944) koji je za svog života bio upamćen kao električar, bravar, prodavac, ugostitelj, rukovalac parnim lokomobilima i eksplozivnim motorima, kinooperater, prodavac stranih poljoprivrednih mašina, benzina, nafte, i automobilskih guma.

Čeda Janković, čovek radoznalog uma i zaljubljenik u novu umetnost „magičih pokretnih slika“, video je 1920. godine u Beču omanji bioskop „Astorija“ koji mu se jako dopao, te je rešio da takav sagradi u Zaječaru. Kupio je plac u tadašnjem zaleđu centra grada da na njemu izgradi moderan bioskop, dok je zgradu projektovao arhitekta inženjer Kolar.

Sa izgradnjom se počelo 1921. godine i zgrada je bila završena 1924. godine, kada su prvi nemi filmovi počeli da se prikazuju. Tokom 1925. godine završene su još neke adaptacije, nakon čega je zgrada dobila svoj konačan lik. Imala je veliku bioskopsku dvoranu, sa sedištima u parteru i polukružnim ložama u dva nivoa, kao i balkonom iznad njih i duž cele sale. U parteru su se nalazili stolovi na kojima je za vreme filmskih predstava služeno piće po narudžbini posetilaca. Ispred velikog bioskopskog platna u dnu dvorane, nalazila se prostrana bina sa otvorom za muzičare koji su pratili neme filmove. Bioskop je imao oko 200 sedišta. Na ulazu u zgradu nalazio se mali bife „Laf“ koji su osim posetilaca bioskopa mogli koristiti i prolaznici.

Nakon još jedne rekonstrukcije 1926. godine, sala bioskopa je imala 400 sedišta, a na terasi još 150, gde su gosti takođe bili služeni pićem iz bifea. Kako neki izvori potvrđuju, na krovu zgrade su zapravo bile izgrađene dve terase za istovremeno prikazivanje dve različite projekcije. U jednom trenutku je stara prostorija u kojoj se nalazio kinoprojektor adaptirana za smeštaj „Društva prijatelja Francuske“, tj. za Francusku čitaonicu i biblioteku, ustupljenu bez naknade. Bioskop je imao i svoj agregat za struju i, tako opremljen, počeo je zvanično da radi nakon dobijanja Rešenja Ministarstva trgovine i industrije 31. avgusta 1927. godine pod imenom „Gradski bioskop“.

Kako bi privukao što veći broj posetilaca, Čeda Janković je vrlo rano počeo sa štampanjem plakata, dok je u centru grada postavio svetleću reklamu. Ubrzo su proslave Srpske Nove godine uz film i „igranku do zore“ postale vrlo popularne, a kojima je samo 263 osoba moglo da prisustvuje. Subotom i nedeljom i prepodnevnim časovima organizovane su igranke za koje je nabavljen dupli gramofon, tj. gramofon sa dva diska, kako bi igranke trajale što duže. U produžetku zgrade, jedan od novoizgrađenih lokala ustupljen je poznatom fotografskom ateljeu Mihajla Markovića.

Za vreme Drugog svetskog rata, okupacione vlasti su, na osnovu Uredbe vojnog zapovednika, naložile Jankoviću da bioskop mora da nastavi sa radom, što je on odlagao. Pod pretnjom hapšenja i oduzimanja bioskopa, primoran je da otpočne sa radom 3. maja 1941. godine, prikazujući strogo kontrolisane filmove.

Tokom rata, Čeda Janković je preživeo logor u Nišu, gde su ga okupacione vlasti odvedele kao taoca; no nije preživeo juni 1944. godine, kada je ubijen u okolini Boljevca od strane pripadnika zaječarskih četnika, nakon odbijanja da im isplati veliku sumu novca. Bioskop je tako ostao bez vlasnika, pa je njegova supruga Jelena sa sinovima preuzela rukovođenje. Nakon oslobođenja 1944. godine, bioskop je dobijao filmove od Filmske sekcije Srbije, pre svega besplatne iz Sovjetskog Saveza i kupljene iz Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država, kao i filmove koji su bili oduzeti od raznih distributera i bili skrivani u bunkerima za vreme okupacije. Po rešenju Sreskog narodnog suda u Zaječaru, br. 1649/45 od 11. oktobra 1945. godine, bioskop prelazi u ruke države kao i sva ostala imovina Čedomira Jankovića, sem stana na spratu koji je ostavljen porodici.

Od 1945. godine bioskop radi u novim uslovima i 1950. godine dobija naziv Preduzeće za prikazivanje filmova. Zanimljivo je da su nakon Drugog svetskog rata, u sali magacina Čede Jankovića pored zgrade bioskopa, održavane igranke i priredbe na kojima su nastupali zaječarski džez sastavi i izvođači šlagera i zabavne muzike. Tokom ’70tih Preduzeće menja naziv u Radna organizacija za prikazivanje filmova „Timok” Zaječar, kasnije u Preduzeće u društvenoj svojini za prikazivanje filmova „Timok” Zaječar. 

„Zlatnim dobom” zaječarskog bioskopa mogu se slobodno smatrati sedamdesete godine prošlog veka, kada su tri do četiri projekcije dnevno bile uobičajene, dok je repertoar pravljen tako da zadovolji ukuse svih uzrasta publike. Tokom leta, filmovi su prikazivani na letnjoj terasi na krovu, i neretko se dešavalo da nestašci iz komšiluka projekcije gledaju sa krovova obližnjih zgrada. Filmovi su bili aktuelni i prikazivani odmah nakon beogradskih premijera, dok je ostalo zabeleženo da je nekolicina filmova svoju premijeru imala baš u Zaječaru. 

Tokom kriznih 1990-ih godina, usled nedostatka brige i sredstava, bioskop je veći deo decenije ostao zatvoren. Nove navike gledanja filmova u porodičnim domovima, otvaranje video-klubova i rasprostranjena piraterija, uticali su na smanjeno interesovanje publike za biskope, te je ista sudbina zadesila i nekada najomiljeniji gradski bioskop u Zaječaru. Godine 2002. prethodno preduzeće je transformirano i postaje Društveno preduzeće za prikazivanje filmova „Timok” Zaječar.

Tokom 2005. godine bioskop je ponovo proradio, na inicijativu kinooperatera Aleksandra Videnovića (sugrađanima poznatijeg kao Aca Tupižnica), koji je volonterskim entuzijazmom pokušao da oživi magiju sedme umetnosti. Nažalost, ta inicijativa je kratko trajala i, nakon skoro veka postojanja, bioskop „Timok“ zvanično je izbrisan iz registra organizacija krajem 2010. godine.

JANKOVIĆEVA ČESMA (1930)

Dobar deo profita Čeda Janković odvajao je za opšte društvene potrebe i rad raznih humanitarnih, prosvetnih i drugih ustanova i akcija. Tako je 1930. godine izgradio artesku česmu u pasažu, koja je sa dve lule snabdevala pijaćom vodom domaćinstva u široj okolini. Na česmi se nalazi natpis: „Česma zadužbina sinova Marjana Jankovića, savremenicima u znak pažnje, a budućim pokolenjima za primer. Dubina 188 m. Pronađena septembra 1930. godine.”

Česma je ugrađena u zid bioskopa „Timok” i sa nje je voda pumpama izbacivana do cisterne na vrhu zgrade bioskopa, odakle je distribuirana stanovnicima okolnih ulica u vidu “mini gradskog vodovoda”. Otpadne vode sa česme su kanalom oticale do opštinske jaruge u neposrednoj blizini.

IZVORI:

Stevan Veljković, Iz starog Zaječara: rodovi i porodice, građevine i radovi. Zaječar, 2002.

Ilija Janković, „Bioskop „Timok“ u Zaječaru (1924-1945).“ Razvitak br.209-210, Zaječar, 2002, str.42-52.

dr Miodrag Velojić, Zaječarske javne česme. Zaječar, 2015.

Ivan Đorđević i dr., Zabavna muzika u Zaječaru. Zaječar, 2007.