ZGRADA GIMNAZIJE (1964)

Zaječar je srednju školu dobio školu među prvima u Srbiji – 22. avgusta 1836. godine osnovana je „velika škola“ – polugimnazija pod imenom Glavna škola, zajedno sa gimnazijama u Čačku i Šapcu, i par godina nakon gimnazije u Kragujevcu (1833). Imala je dva razreda (gramatikalne klase): prve godine 7 učenika u prvoj klasi, a sledeće 13 učenika u oba razreda. Prvi nastavnik bio je Živojin Kerečki iz Srema, jedan od najboljih učitelja u Timočkoj Krajini. Nalazila se u novopodignutoj zgradi zajedno sa osnovnom školom, na mestu „crkvenih dućana“, tj. današnjeg crkvenog parka. Nastava se izvodila u dugoj i niskoj bondručari, napravljenoj od greda-bondruka, dok se u učionici sa omanjim prozorima, oblepljenih hartijom-pendžerlijom, pored zida nalazila tabla na nogarama. Ispred nje su, u grubim skamijama, sedeli učenici koji su pisali zarezanim guščijim perom. 

Posle selidbe vladike iz Zaječara 1839. godine i gimnazija je preseljena u Negotin. Pune dve decenije (1839-1859) u gradu je radila samo osnovna škola. Međutim, kada se izgnani Knez Miloš vraćao iz Vlaške preko Zaječara, kako bi ponovo stupio na srpski presto, Zaječarci su zajedno sa Knjaževčanima i Sokobanjcima tražili da se gimnazija vrati u Zaječar, što je Miloš i obećao, a zatim realizovao odlukom od 22. februara 1860. godine. Zaječarska polugimnazija sa 4 razreda radila je u Zaječaru do 1866. godine kada je ponovo preseljena u Negotin. Ovo „otimanje“ oko jedine srednje škole u Timočkoj Krajini ukazuje na postojanje potrebe za više srednjih škola na ovom području, te se 1869. godine u Zaječaru otvara dvorazredna gimnazijska realka. Tokom srpsko-turskih ratova (1876-78) škola nije radila, već je bila pretvorena u previjalište, dok su posle teških borbi na samom početku sukoba građani Zaječara bili prisiljeni u zbeg. 

Nakon deset godina postojanja, 1879. godine realka je dobila i treći, a 1880. godine i četvrti razred, te je time pretvorena u nižu gimnaziju. 

Zaječarski poslanici u Skupštini Srbije uspeli su, vešto koristeći skupštinsku proceduru, da preduhitre Negotince i dobiju Odluku za otvaranje potpune gimnazije u Zaječaru 1885. godine. Te se tako prva matura u zaječarskoj potpunoj sedmorazrednoj gimnaziji polagala 1888. godine. U Srbiji je tada bilo samo 5 potpunih gimnazija (I i II beogradska, kragujevačka, niška i zaječarska). Od 1891/92. godine Gimnazija u Zaječaru ima 8 razreda i takva ostaje sve do 1951. godine.

Veoma značajan događaj u razvoju gimnazije predstavlja podizanje školske zgrade 1892. godine, useljene aprila 1893. Nova škola, po svojoj veličini i izgledu, bila je gotovo jedinstveni građevinski objekat u Srbiji XIX veka: imala je više učionica, kabinete za nastavu fizike i hemije, dvorane za svečanosti, za crtanje i gimnastiku, kancelarije za nastavnike i administratora, stan za direktora škole i druge pomoćne prostorije, i ocenjena je kao jedna od najlepših i najfunkcionalnijih zgrada u Srbiji.

Od 1899-1904. godine gimnazija je nosila naziv „Gimnazija Dositeja Obradovića“, da bi 10. aprila 1904. godine školi bilo vraćeno staro ime, Državna gimnazija u Zaječaru. Godine 1907. osnovano je Sokolsko društvo te je dolaskom Jaroslava Vošte za prvog nastavnika gimnastike naredne godine započelo i fizičko vaspitanje učenika. 

U Zaječaru je od 1906-12. godine radila Privatna ženska gimnazija u zgradi Esnafskog doma (današnjoj zgradi Pozorišta), pošto u to vreme devojčice nisu mogle da pohađaju srednju školu sa dečacima. Poslednje godine postojanja ova škola imala je 6 razreda i oko 90 učenica, dok su nakon pobede koedukacije nad konzervativizmom 1912. godine, sve učenice upisane su u zaječarsku Državnu gimnaziju.

Tokom I balkanskog rata 1912/13. školska zgrada pretvorena je u bolnicu za smeštaj i lečenje ranjenih i bolesnih vojnika. Profesori i stariji učenici odazvali su se pozivu za mobilizaciju. Sa dosta teškoća i kraćim prekidom, nastava se odvijala i u vreme II balkanskog rata.

Sredinom I svetskog rata, 1916. godine, bugarske okupacione snage otvorile su svoju osnovnu školu i trorazrednu gimnaziju, a za koje su učitelji i nastavnici bili dovedeni iz Bugarske.

Nakon rata, 1924. godine oformljena je arheološka, a 1926. godine i geološko-rudarska muzejska zbirka. Deceniju pre II svetskog rata došlo je do jačanja materijalne osnove i poboljšanja uslova za izvođenje nastave. Godine 1935. u školu je uvedeno električno osvetljenje što je omogućilo izvođenjenastave i u mračnim popodnevnim časovima tokom jeseni i zime. Na kraju poslednje mirnodopske školske godine 1939/40. zaječarska gimnazija imala je 924 učenika i bila je jedna od najznačajnijih institucija u Timočkoj Krajini.

Pored brojnih klubova i sekcija (hor, orkestar, recitatorska i dramska sekcija, aero-klub, ski-sekcija, lakoatletska sekcija, steg izvidnika i planinki, podružina Ferijalnog saveza...) u školi je bilo aktivno i Kolo trezvene mladeži „Buktinja“, osnovano 1926. godine, sa zadatkom prevencije konzumacije alkoholnih pića među školarcima. Uoči Drugog svetskog rata, među učenicima gimnazije širio se krug saradnika i simpatizera Komunističke partije i SKOJ-a koji će postati predvodnici i učesnici u pripremanju i podizanju narodnog ustanka.

Škola je raspuštena 31. marta 1941. godine na neodređeno vreme a zgrada je bila ispražnjena i ustupljena jugoslovenskoj vojsci. No, 13. aprila nemačke trupe ušle su u grad i zauzele zgradu. Po njihovom naređenju, gimnazija je nastavila sa radom u zgradi osnovne škole (sada OŠ „Desanka Maksimović“). U borbama tokom rata život je izgubilo 30 učenika i 4 profesora zaječarske gimnazije.  

Nakon završetka II svetskog rata, školska zgrada bila je u ruševinama, sa razbijenim prozorima, izvaljenim vratima, oljuštenimzidovima, i bilo je gotovo nemoguće u njoj izvoditi nastavu. Naučne zbirke i bibilioteke (koje su brojale preko 5000 knjiga) bile su potpuno uništene, dok od arhive nije ostao ni jedan jedini papir. Veći deo imovine uništen je izmeđuprvog (7. septembra) i drugog (8. oktobra) oslobođenja Zaječara kada se u zgradi gimnazije nalazila nemačka vojna bolnica. Nakon raščišćavanja zgrade od ruševina i prikupljanja stolica i stolova, škola je ponovo otpočela sa radom 1. decembra 1944. godine sa 1.111 učenika.

Od 1945-1952. godine radi pod nazivom Državna potpuna mešovita gimnazija, a od 1952-1957. kao Viša mešovita gimnazija. Narodni odbor opštine Zaječar doneo jeodluku marta 1957. godine da od tada nosi naziv Gimnazija „Moše Pijade“.

Školske 1959/60. gimnazija je preseljena u adaptiranu zgradu nekadašnjeg oblasnog odbora (današnja Ekonomsko-trgovinska škola). Nova zgrada nije zadovoljavala uslove nastave gimnazije, te je ona ponovo preseljena 1964. godine u novosagrađeni srednjoškolski blok u kome je i danas.

Početkom 1963/64. godine otvoreno je istureno odeljenje gimnazije „Moše Pijade“ u Boljevcu, koja se 1971/72. izdvojila od zaječarske gimnazije i postala Školski centar za gimnazijsko istručno obrazovanje u Boljevcu.

Godine 1977. donet je novi Zakon o usmerenom obrazovanju, te je Viša mešovita gimnazija „Moša Pijade“ transformisana i nastavila rad kao deo Centra usmerenog obrazovanja „AVNOJ“; umesto postojećih srednjih stručnih škola i gimnazije, formiran je jedinstven centar usmerenog obrazovanja za sve struke i zanimanja, sa Zajedničkom osnovom i Drugom fazom usmerenog obrazovanja kao osnovnim organizacijama udruženog rada. Centar je bio akreditovan za školovanje kadrova 17 struka. Kako je ova transformacija donela dosta novih problema, školske 1987/88. godine Centar je transformisan u četiri škole: tehničku, ekonomsku, medicinsku i gimnaziju. Donošenjem Zakona o srednjem obrazovanju 1990. godine gimnazija je obnovila svoju delatnost, koja traje i danas.   

Gimnazija je, sada već više od vek ipo, zadržala funkciju da otvara puteve za sve vrste fakulteta i visokih škola. Zbog svega toga, kao i najboljeg nastavnog kadra, bila je posebno cenjena, te su, pored pripadnika građanske klase, i ostali slojevi stanovništva tokom njene duge istorije težili da svojoj deci obezbede gimnazijsko školovanje, što nije uvek bilo ni jednostavno ni lako. 

IZVORI: 

Gimnazija i stručne škole u Zaječaru 1836/37–1986/87. Zaječar, 1987.

Petar Krstić, „Prosveta“. Zaječar i okolina. Zaječar, 1974, str. 306-341.

Zvanična internet stranica Gimnazije: http://www.gimza.edu.rs/