KRATKA ISTORIJA: ŠKOLE U ZAJEČARU

Pre 1833. godine i oslobođenja Timočke krajine od otomanske okupacije, škole su pohađali budući sveštenici i kaluđeri, i to pre svega u školi u grlištanskom manastiru, manastiru Suvodol, kao i u školi „Đaka Toše“ za buduće popove u Zagrađu. Nakon oslobođenja, iz tih škola nastale su svetovne škole, no konkretnih podataka o ovim školama ima vrlo malo. 

Prva svetovna osnovna škola u Zaječaru počela je sa radom 1830. godine sa oko 15 učenika iz Zaječara i obližnjih sela. Nalazila se u blatnjari u „avliji deda Jovanovoj“ na mestu gde su danas OŠ „Ljuba Nešić“ i crkvena porta. Škola je bila privatna i izdržavali su je đački roditelji mesečnim uplatama u novcu i u naturi. Prvi učitelj bio je Sava Jovanović koji je iste godine postao i prvi zaječarski sveštenik, te je kao dobar pevač, decu učio uglavnom čitanju i pojanju, a manje pisanju. Nakon njega, iz Srema je došao učitelj Paja Živković, koji je u Zaječaru predavao 1831-1832. godine. Škola je u tom periodu preseljena u drugu blatnjaru sa dve prostorije od kojih je u jednoj stanovao učitelj, a škola se nalazila na mestu gde je sada Policijska uprava Zaječara. Paja Živković je svoje učenike učio čitanju, pisanju i računanju.

Prva opštinska, kasnije državna osnovna škola u Zaječaru otpočela je sa radom 1833. godine po oslobođenju Zaječara od Turaka. Umesto stare školske zgrade podignuta je nova visoka zgrada „bondrukara“ sa učionicama, hodnikom i kancelarijama, na mestu gde su se kasnije nalazili „crkveni dućani“, tj. današnji crkveni park. Porez za izdržavanje škole plaćali su svi građani, a od 1835. godine ona postaje državna škola, te opština preuzima njeno finansiranje. Već naredne godine škola ima dvojicu učitelja, Zaharija Zavišića i Pavla Markovića, stariju i mlađu klasu i 67 učenika.

Zakonom o školama iz 1844. godine propisano je da školovanje učenika u gradovima traje četiri a u selima tri godine, da deca polaze u školu sa sedam godina, i u selima su do deset godina starosti devojčice učile zajedno sa dečacima, dok su u gradskim školama bili razdvojeni.

Prva osnovna škola za žensku decu u Zaječaru otpočela je sa radom 1855/56. godine sa učiteljicom Ekaterinom Kostić iz Kovina i dvadesetak učenica. Ta će se škola kasnije brzo razvijati i gotovo izjednačiti sa školom za dečake. Godine 1897. ženska osnovna škola dobila je novo zdanje u kome se danas nalaze ŠOSO „Jelena Majstorović“ i muzička škola „Stevan Mokranjac“.

Srpsko-turski ratovi 1876-1878. godine naneli su veliku štetu Timočkoj Krajini, a posebno Zaječaru i okolini. Od 32 škole u Srbiji, na području Zaječara zapaljene su i srušene školske zgrade u 13 sela, dok su pripremljeni materijal za izgradnju nove škole u Zaječaru (na mestu gde je danas OŠ „Desanka Maksimović“) Turci zapalili i razneli po Kraljevici. Ova razaranja usporila su razvoj školstva, te je tek početkom XX veka Zaječar ponovo u domenu školstva među najrazvijenijim gradovima u Srbiji.

Zanimljivo je da su škole za devojčice poseban fenomen istočnog dela Srbije, gde se 1900. godine od ukupno 165 takvih škola u Srbiji 81 nalazila u Timočkoj Krajini, što je imalo veliki značaj za emancipaciju žena. U tom periodu, školstvo Zaječara izdvaja se i po otvaranju velikog broja produženih večernjih škola, a koje su se fokusirale na proširivanje znanja iz poljoprivrede, zanatstva, domaćinstva i praktičnih znanja potrebnih za život. Zanimljivo je i to da su zaječarski učitelji zapamćeni u istoriji srpskog školstva po tome što su prvi, još 1895. godine, uveli i dečacima nastavu ručnog rada. Kao deo napredne pedagogije i teorije o značaju ručnog rada za psihofizički razvoj deteta, zaječarski učitelji su doprineli da, nakon četiri godine (1899), ručni rad bude uveden kao predmet u nastavni plan i program u Srbiji. 

Prva i dugo i jedina srednja škola u istočnoj Srbiji – zaječarska gimnazija – otvorena je 1836. godine, pod imenom Glavna škola, zajedno kada i gimnazije u Čačku i Šapcu, dok je pre njih jedina gimnazija bila ona u Kragujevcu (1833). Imala je dva razreda – prve godine 7 učenika u prvoj klasi, a naredne 13 u oba razreda. Prvi nastavnik bio je Živojin Kerečki, jedan od najboljih učitelja u Timočkoj Krajini. Zajedno sa osnovnom školom, bila je smeštena u novopodignutoj školskoj zgradi na mestu gde su bili crkveni dućani. Zajedno sa selidbom vladike iz Zaječara 1839. godine i polugimnazija je preseljena u Negotin. Kada se izgnani Knez Miloš vraćao iz Vlaške preko Zaječara, da ponovo stupi na srpski presto, Zaječarci su zajedno sa Knjaževčanima i Sokobanjcima tražili da se gimnazija vrati u Zaječar, što je Miloš i obećao, a zatim realizovao odlukom od 22. februara 1860. godine. Prvi direktor zaječarske gimnazije od 1860-62. bio je Stojan Bošković (1832-1908) u kojoj je predavao zemljopis i nemački jezik, a kao vrsni predavač kasnije je predavao istoriju na Velikoj školi u Beogradu, i bio ministar prosvete, kao i diplomata u brojnim evropskim gradovima. U ovom periodu, osnovna muška škola i osnovna ženska škola preseljene su u privatne kuće, dok je u njihovu zgradu useljena polugimnazija.

Zaječarska polugimnazija sa 4 razreda radila je u Zaječaru do 1867. godine kada je ponovo preseljena u Negotin. Ovo „otimanje“ oko jedine srednje škole u Timočkoj Krajini ukazuje na postojanje potreba za postojanjem više srednjih škola na ovom području, te se 1869. godine u Zaječaru otvara dvorazredna gimnazijska realka. Tokom srpsko-turskih ratova škola nije radila, već je bila pretvorena u previjalište, dok su posle teških borbi na samom početku sukoba, građani Zaječara bili prisiljeni u zbeg. Mnoge osnovne škole u okolini bili su spaljene, dok je materijal pripremljen za izgradnju nove školske zgrade u Zaječaru bio raznešen. U plamenu su nestala i značajna dela iz gimnazijske knjižnice i gradske čitaonice.

Nakon deset godina postojanja, 1879. godine realka je dobila i treći, a 1880. godine i četvrti razred, te je time pretvorena u nižu gimnaziju. Zanimljivo je da je 1881. godine otvorena gimnazijska čitaonica, koja je svojim radom doprinela i više od same škole formiranju naprednih shvatanja kod velikog broja generacija zaječarskih gimnazijalaca. Zaječarski poslanici u Skupštini Srbije uspeli su, vešto koristeći skupštinsku proceduru, da preduhitre Negotince i dobiju Odluku za otvaranje potpune gimnazije u Zaječaru 1885. godine. Prva matura u zaječarskoj potpunoj sedmorazrednoj gimnaziji odbranjena je 1888. godine. U Srbiji je tada bilo 5 potpunih gimnazija (I i II beogradska, kragujevačka, niška i zaječarska). Od 1891/92. godine gimnazija u Zaječaru ima 8 razreda i takva ostaje sve do 1951. godine. Veoma značajan događaj u razvoju gimnazije predstavlja podizanje školske zgrade 1892. godine, useljene aprila 1893. godine. Do Prvog svetskog rata gimnazija izrasta u vrlo značajnu školsku ustanovu sa 423 učenika pred rat.

Godine 1904. Osnovna muška škola dobila je novu, velelepnu zgradu, u kojoj se danas nalazi OŠ „Desanka Maksimović“. Bitan je podatak da je u Zaječaru od 1906-12. godine radila Privatna ženska gimnazija, pošto u to vreme devojčice nisu mogle da pohađaju srednju školu sa dečacima. Poslednje godine postojanja ova škola imala je 6 razreda i oko 90 učenica, a nakon prestanka rada učenicama je dozvoljen upis u gimnaziju, nakon pobede koedukacije nad konzervativizmom.

U toku Prvog svetskog rata, gimnazija nije radila, dok su bugarski okupatori opljačkali sve kabinete, učila, opremu i biblioteku. Dugo vremena nakon toga potrajalo je popravljanje upropašćenog i nadoknađivanje izgubljenog, no sa 882 učenika 1938/39. godine zaječarska gimnazija postala je jedna od najznačajnijih institucija na području Timočke Krajine. 

Tokom Drugog svetskog rata, organizovanja NOB-a i revolucije, istaknuto mesto pripalo je učenicima zaječarske gimnazije, te je tako za vreme okupacije u gimnaziji radila skojevska organizacija, a hapšenja i streljanja pripadnika NOB-a od strane okupatora nisu zaplašila gotovo nikoga.

Od stručnih škola, prva je sa radom otpočela Niža poljoprivredna škola 1906. godine, u sklopu mera razvijanja poljoprivredne proizvodnje. Ova škola je radila sve do 1949. godine i nalazila se u zgradi današnjeg Instituta za poljoprivredu. Imala je na južnoj strani Kraljevice oko 80 hektara uvek uzorno obrađene zemlje, a od 1910. godine modernu školsku zgradu sa internatom. Školovanje je trajalo tri godine a izučavale su se sledeće oblasti: voćarstvo, vinogradarstvo, stočarstvo, ratarstvo, povrtarstvo i nauka o gazdovanju. Pored teorijske izvođena je i praktična nastava, koja je bila fizički dosta naporna. Godine 1945. škola je Odlukom vlade NR Srbije pretvorena u specijalnu stočarsku školu, a rangom specijalne škole bila je podignuta kao jedna od 4 poljoprivredne škole zahvaljujući značajnom ugledu koji je imala. Ovaj prelaz sa ekonomije koja je 40 godina izgrađivana kao praktična radionica za obuku poljoprivrednih stručnjaka širokog spektra na školovanje kadrova uske specijalnosti, pokazalo se kao loše rešenje, te je škola, usled malog odziva kandidata, zatvorena 1949. godine a celo imanje i školska zgrada predati su Zavodu za poljoprivredna istraživanja u Zaječaru.

U periodu 1898-1904. godine radila je i Devojačka škola u Zaječaru, ali ne postoje pouzdani podaci da li je i kada nju pre I svetskog rata zamenila Ženska zanatska škola, za koju su pojedini tvrdili da je radila od 1920-1948. godine. U ovoj školi pripremale su se buduće supruge iz građanskih porodica, a glavni predmeti bili su teorija krojenja i šivenja, praktični ženski rad i domaćinstvo, pored opštih predmeta.

I pored nekih ranijih inicijativa, tek 1903. godine uprava Zaječarske trgovačke omladine donosi odluku o osnivanju nedeljno-praznične Trgovačke škole sa tri razreda, koja je radila do 1905. godine. Tek nakon podrške Ministarstva trgovine Srbije i Beogradske trgovačke omladine 1910. godine počinje da radi večernja Zanatlijsko-trgovačka škola koja je radila do Prvog svetskog rata. Nakon rata, 1921. godine, osnovane su dve trogodišnje škole: Trgovačka i Zanatlijska. Odlukom Banovine moravske, Zanatlijska škola 1934. godine postaje trorazredna Stručna produžena škola, dok je Viša trgovačka škola radila samo 1942-43. godine.

Prvo zabavište u Zaječaru osnovano je 12. decembra 1928. godine a od 1929. sve do Drugog svetskog rata nalazilo je u sastavu Ženske osnovne škole sa dečacima i devojčicama uzrasta od 5 do 7 godina. Za njegov nesmetan rad, opština je obezbeđivala struju, Đorđe Genčić brikete za ogrev, a bratstvo manastira Bukovo stalnu mesečnu novčanu pomoć. Uporedo sa postojanjem ovog zabavišta pri osnovnoj školi, za decu doseljenika nekoliko godina pre Drugog svetskog rata, radilo je i privatno zabavište u organizaciji župnika rimokatoličke crkve. Tokom rata, zgrada Ženske osnovne škole bila je spaljenja, te je zabavište nakon rata radilo u sastavu škole „Milenko Brković – Crni“ (danas OŠ „Desanka Maksimović“) sa 2-3 odeljenja.

Zanimljivo je da je bilo pokušaja da se razviju i umetničke škole, kao što je primer četvorogodišnje Slikarske škole u Zaječaru (1923-29), nastale iz slikarske sekcije Društva za negovanje umetnosti, sa svojim slikarskim ateljeom u sali osnovne škole. Ovo vrlo aktivno društvo imalo je, pored slikarske, i muzičku i foto-sekciju.

Nakon Drugog svetskog rata, rad svih škola ponovo je uspostavljen već januara 1945. godine. Prvo obdanište otpočelo je sa radom 1946. godine kao neophodna pomoć zaposlenim majkama, no prva zgrada za obdanište izgrađena je tek 1960. godine za prijem 80 deteta, dok je 1966. izgradnjom obdaništa u krugu fabrike „Timočanka“ kapacitet povećan za još jednu grupu od 20-tak dece. Nova, moderna zgrada obdaništa dečje ustanove „Đulići“ izgrađena je 1974. godine, zajedno sa jaslicama za 44 bebe.

Nakon donošenja Opšteg uputstva o školovanju u školama za opšte obrazovanje, Vlada FNRJ uvela je maja 1952. godine obavezno osmogodišnje školovanje. Zbog povećanja broja učenika, školske 1953. godine osmogodišnje škole broj 1 i broj 2 u Zaječaru dele se na tri osmorazredne škole: „Ljuba Nešić“, „Milenko Brković Crni“ i „Đura Jakšić“. Škole „Ljuba Nešić“ i „Đura Jakšić“ useljene su u novoizgrađenu zgradu, na jednom krilu započete zgrade za Oblasni narodni odbor, danas Srednjoškolski centar, a „Brković Crni“ ostaje u staroj zgradi osnovne škole (od 1993. godine OŠ „Desanka Maksimović“). Školske godine 1959/60. OŠ „Ljuba Nešić“ preseljena je u tadašnju zgradu gimnazije u kojoj se i danas nalazi, dok je gimnazija useljena u novu zgradu budućeg Srednjoškolskog centra.

Godine 1960. izgrađena je nova zgrada za OŠ „Đura Jakšić“, dok je 1972. godine završena moderna zgrada i za OŠ „Ljubica Radosavljević Nada“. Kao najmlađa škola u Zaječaru, nekadašnja OŠ "Dobrivoje Radosavljević Bobi" zvanično je osnovana 6. jula 1984. godine usled stalnog porasta broja stanovništva i nedostatka školskog prostora. Sredstva za njenu izgradnju prikupljena su samodoprinosom građana i svečano je počela sa radom 7. septembra 1984. godine u Kotlujevcu. Sve do 2004. godine nosila je ime Dobrivoja Radosavljevića – Bobija (1915-1984), narodnog heroja, političara i partizana, dok od 2004. godine nosi ime velikog srpskog i krajinskog junaka iz Prvog srpskog ustanka, Hajduk Veljka Petrovića (1780-1813).

Godine 1977. i novog Zakona o usmerenom obrazovanju, Viša mešovita gimnazija „Moša Pijade“ se transformiše i nastavlja rad kao deo Centra usmerenog obrazovanja „AVNOJ“; umesto postojećih srednjih stručnih škola (ekonomske, medicinske, i tehničke) i gimnazije, formiran je jedinstven centar usmerenog obrazovanja za sve struke i zanimanja, sa Zajedničkom osnovom i Drugom fazom usmerenog obrazovanja kao osnovnim organizacijama udruženog rada i radnom zajednicom. Centar je bio akreditovan za školovanje kadrova 17 struka. Kako je ova transformacija donela dosta novih problema, školske 1987/88. godine Centar je transformisan u četiri škole: tehničku, ekonomsku, medicinsku i gimnaziju.

Specijalna osnovna škola „Jelena Majstorović“ za školovanje učenika sa smetnjama u razvoju osnovana je i počela sa radom 1. septembra 1968. godine sa sedam odeljenja od I-VIII razreda. Devet godina ranije (1959) počelo je da radi u sastavu OŠ „Brković Crni“ prvo specijalno odeljenje za školovanje dece ometene u razvoju, no sa porastom broja upisane dece osetila se potreba za posebnom ustanovom koja će na adekvatan način odgovoriti svim njihovim potrebama. Za novootvorenu školu adaptirane su prostorije bivše Ženske osnovne škole (pored pozorišta), dok su nekadašnje prostorije Ženske zanatske škole u istom dvorištu adaptirane u internat za smeštaj učenika.

Osnovna škola za muzičko obrazovanje „Stevan Mokranjac“ u Zaječaru osnovana je 1948. godine na inicijativu nekoliko entuzijasta i na zahtev đačkih roditelja, i prve godine imala je 139 učenika na odsecima za klavir, violinu, klarinet i trubu. Do 1967. godine škola nije imala svoje prostorije, a te godine su adaptirane prostorije za muzičku školu na spratu bivše Ženske osnovne škole (potkrovlje SOŠO „Jelena Majstorović“). Svojim radom, ova škola doprinela je dosta razvoju muzičkog života u gradu i razvoju muzičkog amaterizma, dok je ona bila i inicijator i organizator prvog Muzičkog festivala osnovnih muzičkih škola Srbije (1956) koji je postao tradicionalna smotra.

Izvori:

Petar Krstić, „Prosveta“. Zaječar i okolina. Zaječar, 1974, str. 306-341.

Gimnazija i stručne škole u Zaječaru 1836/37–1986/87. Zaječar, 1987.

Suzana Antić, Jelica Ilić, Nina Pogarčić. Zaječar čudesna priča: iz života u Zaječaru 1466-2006. godine. Narodni muzej Zaječar, Zaječar 2006.